Rada Ministrów dnia 8 stycznia 2019 roku przyjęła projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych („Ustawa”) przekazując go do Sejmu w celu dalszego procedowania. Podstawowym założeniem Ustawy jest doprowadzenie do możliwości efektywnego dyscyplinowania i karania podmiotów zbiorowych[1]. Genezą zaproponowania nowej regulacji jest całkowita niefunkcjonalność obecnej wersji aktu prawnego z 2002 roku. W ciągu ponad 16 lat obowiązywania ustawy, liczba postępowań przeciwko podmiotom zbiorowym nie przekroczyła kilkudziesięciu, a kary orzeczone za dokonane przez podmioty zbiorowe przestępstwa były nieadekwatne do wielkości ukaranych podmiotów. Projektodawcy w uzasadnieniu projektu Ustawy słusznie wskazują, że w rozwiniętych krajach zachodnich nowoczesne regulacje dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych obowiązują już od pewnego czasu. Przykładem może być Francja, w której ustawodawca zdecydował się nawet na uregulowanie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na poziomie kodeksu karnego. Inne przykłady efektywnego uregulowania tego rodzaju odpowiedzialności możemy znaleźć w ustawodawstwie holenderskim, brytyjskim, niemieckim lub w prawie Stanów Zjednoczonych.
Projekt Ustawy ma na celu uregulowanie szeregu zagadnień związanych z odpowiedzialnością karną podmiotów zbiorowych, z czego najważniejsze kwestie to:
- możliwość ukarania podmiotu zbiorowego bez wcześniejszego skazania osoby fizycznej działającej w jego imieniu,
- ochrona tzw. sygnalistów,
- określenie kompetencji prokuratora, jako prowadzącego postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu,
- poszerzenie katalogu sankcji za dokonanie czynu zabronionego przez podmiot zbiorowy,
- przesłanki odstąpienia od karania podmiotu zbiorowego.
Brak prejudykatu
Koncepcją która przyświeca projektowi Ustawy jest teoria tzw. winy anonimowej. Przejawia się ona w możliwości skazania podmiotu zbiorowego za działalność przestępczą bez wymogu uprzedniego skazania osoby fizycznej działającej w imieniu podmiotu zbiorowego – przykładowo pracownika, usługodawcę lub agenta – co oznacza brak wymogu uzyskania prejudykatu do uznania korporacji za winną dokonania czynu zabronionego. Jest to kluczowa zmiana w stosunku do obecnie obowiązujących przepisów. Zgodnie z projektem Ustawy czynem zabronionym będzie przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, z wyłączeniem przestępstw prasowych oraz przestępstw defamacyjnych, np. zniesławienia. W konsekwencji katalog czynów zabronionych sankcjonowanych przez Ustawę będzie bardzo szeroki. Na podobnym poziomie kształtuje się także zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego[2].
Sygnaliści pod ochroną
Projekt Ustawy określa również zasady ochrony osób identyfikujących i zgłaszających nieprawidłowości w danym podmiocie zbiorowym czyli tzw. sygnalistów. Mimo, że Ustawa nie przewiduje definicji legalnej sygnalisty, to zakreśla zakres informacji jakie sygnalista może zbierać i komunikować, a podmiot zbiorowy obowiązany jest takie informacje przyjąć oraz zapewnić sygnaliście ochronę co najmniej przed działaniami o charakterze represyjnym, dyskryminacją lub innymi rodzajami niesprawiedliwego traktowania. Sygnalista może informować o podejrzeniu przygotowania, usiłowania lub popełnienia czynu zabronionego przez podmiot zbiorowy lub inne osoby działające w imieniu podmiotu, niezachowaniu należytej staranności w działaniach organów podmiotu zbiorowego, a także nieprawidłowościach w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, które mogłyby doprowadzić do przestępstwa.
Ochrona sygnalisty ma charakter szczególny, ponieważ w przypadku naruszenia uprawnień pracowniczych wobec sygnalisty lub do zakończenia stosunku pracy lub umowy wzajemnej z sygnalistą, sąd na wniosek osoby, która zgłosiła te informacje, może orzec przywrócenie jej do pracy lub odszkodowanie – jeżeli zgłoszone informacje były zasadne i mogły doprowadzić do zapobiegnięcia czynowi zabronionemu lub szybszego wykrycia przestępstwa. Co więcej za taki rodzaj nieprawidłowości podmiot zbiorowy może czekać dodatkowa kara – jeśli podmiot zbiorowy lub osoby działające w jego imieniu nie przeprowadziły postępowania wyjaśniającego lub nie usunęły stwierdzonych w ramach postępowania nieprawidłowości lub naruszeń, które ułatwiły lub umożliwiły popełnienie czynu zabronionego, sąd, uznając podmiot zbiorowy za odpowiedzialny dokonania przestępstwa, może wymierzyć karę pieniężną zwiększoną dwukrotnie[3].
Prokurator mistrzem ceremonii
Postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu prowadzone będzie w przypadku, gdy zajdzie uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego stanowiącego podstawę odpowiedzialności oraz przemawia za tym interes społeczny. O przesłance wystąpienia interesu społecznego w danej sprawie decydować będzie wyłącznie i dyskrecjonalnie prokurator. Po zakończeniu postępowania przygotowawczego, zależnie od wyniku poczynionych ustaleń i oceny interesu społecznego, prokurator ma różne możliwości działania tj. może skierować akt oskarżenia przeciwko podmiotowi zbiorowemu, skierować wniosek retrybucyjny[4]zwracając się o orzeczenie zwrotu korzyści lub przepadku wobec podmiotu zbiorowego, bądź umorzyć postępowanie karne. Gdy dowody zgromadzone w toku postępowania uzasadnia dostatecznie podejrzenie, że spełnione zostały przesłanki odpowiedzialności za czyn zabroniony; oraz jeżeli przemawia za tym interes społeczny, prokurator sporządza postanowienie o przedstawieniu zarzutów podmiotowi zbiorowemu. Od tego momentu podmiot zbiorowy ma obowiązek informować prokuratora o zmianach wskazanych w art. 43 ust. 1 projektowanej Ustawy[5]. Niepoinformowanie prokuratora o dokonaniu wymienionych w tym artykule czynności w terminie 14 dni od ich dokonania będzie skutkowało ich nieważnością. Pomimo tego, że powyższy katalog informacji wydaje się już i tak bardzo szeroki, to wcześniejsze wersje projektu Ustawy nakładały dodatkowo obowiązek informowania prokuratora o każdej czynności dokonanej przez podmiot zbiorowy, pod rygorem nieważności – co w praktyce całkowicie paraliżowałoby funkcjonowanie podmiotu. Warto również zwrócić uwagę na uzasadnienie do projektu Ustawy, w którym wskazane zostało jej ratio legis– Ustawa ma stanowić niejako bat na duże korporacje, których odpowiedzialność musi być adekwatna do ich wyników finansowych oraz skali działalności. Takie podejście może prowadzić do tego, że prokuratorzy będą decydowali o zaistnieniu przesłanki interesu społecznego w zawyżonej liczbie spraw.
Kary, kary, kary…
Zaproponowany przez projektodawcę katalog kar za zawinione przez podmiot zbiorowy działania można śmiało nazwać kompletnym – począwszy od środków zapobiegawczych, aż po likwidację podmiotu zbiorowego.[6]Oprócz tego, Ustawa ma przewidywać także katalog środków zapobiegawczych między innymi: zakaz promocji i reklamy, zawierania umów określonego rodzaju, prowadzenia określonej działalności, ubiegania się o zamówienia publiczne, wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji, lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych. W określonych przypadkach będzie można także podjąć decyzję o orzeczeniu zarządu przymusowego. Warto również zaznaczyć, że wysokość kar pieniężnych zaproponowanych przez projektodawcę jest ogromna – w wysokości od 30 000 zł do 30 000 000 zł. Oznacza to, że w przypadku braku współpracy z organami ścigania, podwyższona dwukrotnie kara maksymalna może osiągnąć niebotyczny poziom 60 000 000 zł. Zakazy natomiast będzie można orzec w wymiarze od 6 miesięcy do 10 lat. Zaproponowane rozwiązania będą miały na pewno charakter odstraszający – pozostaje pytanie czy będą one wykorzystywane w sposób uzasadniony oraz adekwatny do popełnionego czynu zabronionego.
Zaniechanie ukarania podmiotu zbiorowego
Zgodnie z projektem Ustawy podmiot zbiorowy nie będzie podlegał odpowiedzialności w związku z czynem zabronionym zagrożonym karą pozbawienia wolności do lat 5 oraz gdy po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomi o tym prokuratora, ujawniając istotne okoliczności czynu. Uniknięcie ukarania stanie się możliwe gdy w terminie wyznaczonym przez prokuratora naprawi się wyrządzoną szkodę, a także zwróci się korzyści uzyskane z przestępstwa.
W tym miejscu należy również zaznaczyć, że podmiot zbiorowy będzie mógł także uniknąć odpowiedzialności za winę w organizacji poprzez przeprowadzanie przynajmniej raz na dwa lata audytu swojej działalności pod kątem ryzyka i zgodności.
Oprócz powyższych trybów, projektodawca przewidział jeszcze jeden sposób uniknięcia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy.Projekt Ustawy przewiduje możliwość tzw. „wykupienia się” podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności, w przypadku spełnienia odpowiednich kryteriów. Prokurator będzie mógł zaniechać przeprowadzenia dalszych czynności i zamiast z aktem oskarżenia wystąpić do sądu z wnioskiem o udzielenie podmiotowi zbiorowemu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, po spełnieniu warunków opisanych w art. 63 projektowanej Ustawy[7]. Innymi słowy – jeśli podmiot zbiorowym chce uniknąć odpowiedzialności, to będzie musiał spełnić powyższe przesłanki, w tym zapłacić odpowiednią kwotę za każdy przypadek naruszenia.
Co dalej?
Projekt Ustawy znajduje się obecnie w Sejmie przed pierwszym czytaniem. Następnie skierowany zostanie do prac w komisji, co może spowodować pewne korekty w jego obecnym kształcie. Jednak z uwagi na to, że był on szeroko konsultowany publicznie już na etapie Rządowego Centrum Legislacji, ciężko spodziewać się zmian koncepcyjnych. Ustawa ma wejść w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia, co oznacza, że realny, najszybszy termin wejścia jej w życie to jesień 2019 roku. W związku z tym, adresaci Ustawy będą mieli wystarczająco dużo czasu na zapoznanie się ze zmienioną regulacją oraz dostosowanie procedur wewnętrznych w firmie tak, aby spełniały one odpowiednie, nowe wymogi.
Autor: Robert Nikonowicz
Niniejszy artykuł jest prywatną opinią autora.
[1]Zgodnie z art. 2 pkt 1) projektu Ustawy podmiot zbiorowy to osoba prawna oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółkę handlową z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków; http://orka.sejm.gov.pl/Druki8ka.nsf/Projekty/8-020-1211-2019/$file/8-020-1211-2019.pdf
[2]Zgodnie z projektem Ustawy, podmiot odpowiada za czyn zabroniony, którego znamiona zostały wyczerpane przez działanie lub zaniechanie pozostające bezpośrednio w związku z prowadzoną przez niego działalnością. Podmiot zbiorowy odpowiada również za czyn zabroniony, pozostający bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością, jeżeli został popełniony przez: reprezentanta podmiotu, osoby uprawnione do podejmowania decyzji w imieniu podmiotu lub sprawowania nadzoru nad podmiotem, osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez władze podmiotu zbiorowego lub osobę przez niego zatrudnioną. Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego zmaterializuje się również w przypadku dokonania czynu zabronionego, z którego chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową, przez: podwykonawcę lub pracownika albo osobę upoważnioną do działania w interesie lub na rzecz przedsiębiorcy niebędącego osobą fizyczną, jeżeli jego czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej przez tego przedsiębiorcę z podmiotem zbiorowym, a podmiot zbiorowy wiedział lub przy dochowaniu należytej staranności mógł wiedzieć o możliwości popełnienia czynu zabronionego. Warto również zaznaczyć, że podmiot zbiorowy będzie również odpowiadał w przypadku gdy zajdzie okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną sprawcy czynu zabronionego, w razie śmierci sprawcy, umorzenia postępowania z powodu niewykrycia sprawcy, jak również w przypadku zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można ująć oskarżonego lub oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby. Dodatkowo projekt Ustawy przewiduje odpowiedzialność w przypadku połączenia , przekształcenia lub podziału podmiotu zbiorowego.
[3] O sankcjach w dalszej części artykułu.
[4] patrz art. 39 projektu Ustawy
[5]Konieczność poinformowania prokuratora o wszelkiej zmianie siedziby, statutu, umowy regulującej organizację podmiotu zbiorowego, o ustanowieniu lub wygaśnięciu prokury, o czynnościach prawnych, których przedmiotem jest zbycie prowadzonego przez podmiot zbiorowy przedsiębiorstwa lub ustanowienie na nim ograniczonego prawa rzeczowego, o zbyciu akcji lub udziałów w kapitale podmiotu zbiorowego oraz ustanowieniu na nich ograniczonych praw rzeczowych, o obniżeniu kapitału zakładowego, o zamiarze połączenia lub przekształcenia podmiotu lub o zbyciu należącej do niego nieruchomości.
[6]Zgodnie z projektem Ustawy sąd, w przypadku stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego orzekać będzie karę pieniężną lub rozwiązanie podmiotu zbiorowego. Dodatkowo, Ustawa ma przewidywać szeroki katalog środków karnych orzekanych wobec podmiotu zbiorowego tj. przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości, zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń, zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych, zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, podanie wyroku do publicznej wiadomości, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub nawiązkę, która może być orzekana do kwoty 5 000 000 złotych, a także stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.
[7]Okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, a cele postępowania zostaną osiągnięte, a podmiot:
1)ujawni organowi prokuratorowi informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności,
2) uiści kwotę stanowiącą równowartość szkody wyrządzonej czynem zabronionym,
3)uiści kwotę odpowiadającą co najmniej najniższej karze pieniężnej grożącej za dany czyn zabroniony – maksymalnie 3 000 000 zł,
4)wyrazi zgodę na przepadek mienia lub korzyści majątkowych (lub w razie niemożliwości złożenia mienia uiścił równowartość pieniężną),
5) zapłaci równowartość kosztów postępowania, które toczyło się przeciwko niemu.
